Dünyada ve Türkiye'de Ortaöğretim Tarih Ders Kitaplarında Anayasa Anlatımı: Karşılaştırmalı Pedagojik Yaklaşımlar

Serdar Şen

Yazarlar

Serdar Şen Gazi üniversitesi https://orcid.org/0009-0005-0827-9450

Anahtar Kelimeler:

Anayasa öğretimi, tarih pedagojisi, ders kitabı analizi, eleştirel düşünme, öğretim programı geliştirme

Özet

Bu araştırmanın amacı, Türkiye ile ABD, Almanya, Birleşik Krallık, Fransa, Hindistan’da ortaöğretim düzeyinde okutulan tarih ders kitaplarında anayasa konusunun ele alınış biçimini karşılaştırmalı pedagojik bir perspektiften incelemektir. Anayasalar, yalnızca hukuki metinler olmanın ötesinde, yurttaşlık bilincinin oluşumunda, demokratik değerlerin aktarımında ve temel hak ve özgürlüklerin kavratılmasında önemli bir işleve sahiptir. Bu bağlamda anayasal içeriklerin öğrencilere sunuluş biçimi pedagojik açıdan kritik bir önem taşımaktadır. Araştırmada nitel araştırma desenlerinden biri olan doküman incelemesi kullanılmış; veriler nitel içerik analizi yöntemiyle çözümlenmiştir. İnceleme kapsamında Türkiye’de okutulan ortaöğretim tarih ders kitapları; ABD, Almanya, Birleşik Krallık, Fransa ve Hindistan’daki örneklerle karşılaştırılmıştır. Analiz sürecinde pedagojik yaklaşımlar, içerik düzeni, anayasal kavramların ele alınış derinliği ve eleştirel düşünmeyi destekleyen unsurlar temel ölçütler olarak belirlenmiştir. Elde edilen bulgular, Türkiye’de anayasa konusunun ağırlıklı olarak yüzeysel, bilgi aktarımına dayalı ve ezber odaklı bir yaklaşımla ele alındığını, öğrenci katılımını ve eleştirel düşünmeyi sınırlı düzeyde desteklediğini göstermektedir. Buna karşılık ABD’de anayasa kongresi simülasyonları, Almanya’da totaliter geçmişle yüzleşmeye dayalı demokratik bilinç çalışmaları ve Fransa’da devrim sonrası anayasal değerlerin ideolojik ve tarihsel bağlam içinde ele alınması gibi öğrenci merkezli uygulamaların öne çıktığı görülmüştür. Sonuç olarak araştırma, Türkiye’de anayasa öğretiminin daha derinlikli, sorgulamaya dayalı ve pedagojik çeşitlilik içeren yaklaşımlarla yeniden ele alınması gerektiğini ortaya koymaktadır. Ders kitaplarında anayasa konularının yalnızca tarihsel belgeler olarak değil, aynı zamanda yaşayan toplumsal sözleşmeler olarak sunulması, öğrencilerin demokratik bilinçlerinin gelişmesine ve aktif yurttaşlık becerileri kazanmalarına önemli katkılar sağlayacaktır.

Referanslar

Akhan, O. (2019). Türkiye, ABD ve Rusya lise tarih programlarının ve ders kitaplarının karşılaştırılması (Soğuk Savaş dönemi örneği), Doktora Tezi, Gazi Üniversitesi.

Aslan Orkun, M., Bayırlı, A., & Bayırlı, S. (2019). Fransa eğitim sisteminin incelenmesi. Eğitimde Yeni Yaklaşımlar Dergisi, 2(1), 1–20.

Atay, E. E. (2008). Anayasa kavramının tanımı, hazırlanması ve değiştirilmesi arasındaki ilişki. Ankara Hacı Bayram Veli Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, 12(1), 503–550.

Barton, K. C. & Levstik, L. S. (2004). Teaching history for the common good. Lawrence ErlbaumAssociates.https://books.google.com/books/about/Teaching_History_for_the_Common_Good.html?id=ukHZHEzB0M8C

bpb (Bundeszentrale für politische Bildung). (2023). Das Grundgesetz: Die Grundrechte (Madde 1-19)

British Council. (2015). Magna Carta: My digital rights. https://www.britishcouncil.org/school-resources/find/classroom/magna-carta

Bill of Rights Institute. (2025). Supreme Court Landmarks. Bill of Rights Institute. Retrieved December 23, 2025, https://billofrightsinstitute.org/supreme-court-landmarks

Butterwick, R. (2021). The constitution of 3 May 1791: Testament of the Polish-Lithuanian Commonwealth. Polish History Museum. https://polishhistory.pl/wp-content/uploads/2021/Konstytucja_en_www.pdf

Cartabia, M. & Lupo, N. (2022). The constitution of Italy: A contextual analysis. Hart Publishing. https://www.bloomsbury.com/uk/constitution-of-italy-9781509905737/

Center for Civic Education. (2019). We the People: The Citizen and the Constitution (High School, 4th ed.). Calabasas, CA: Center for Civic Education.

Coby, J. P. (2022). Gaming the framing: To teach the convention, the constitution, and the founding. Early American Studies, 20, 1–20. https://doi.org/10.1353/eam.2022.0000

Constitution of India, (1950). Indian Kanoon. https://indiankanoon.org/doc/237570/

Çelik, H. (2020). Tarih ders kitabı araştırmalarına kısa bir bakış. Vakanüvis - Uluslararası Tarih Araştırmaları Dergisi, 5(2), 566–588. https://doi.org/10.24186/VAKANUVIS.788374

Deled Institute. (2024). Preamble and educational vision: Just, democratic India & education. https://deled.institute/contemporary-indian-society-education/preamble-vision-just-democratic-india-education/

Demirkent, D. (2018). Türkiye’de Cumhuriyetin kuruluşu sorunu: 1921 ve 1924 Anayasaları. Ayrıntı Dergi. https://ayrintidergi.com.tr/turkiyede-cumhuriyetin-kurulusu-sorunu-1921-ve-1924-anayasalari/

Demircioğlu, İ. H. & Tokdemir, M. A. (2008). Değerlerin oluşturulma sürecinde tarih eğitimi: Amaç, işlev ve içerik. Değerler Eğitimi Dergisi, 6(15), 69–88.

Dewey, J. (2011). Democracy and education. Simon & Brown.

Drishti Judiciary. (2024). Cultural and educational rights. https://www.drishtijudiciary.com/to-the-point/ttp-constitution-of-india/cultural-and-educational-rights

Dreier, H. (2009). Das Grundgesetz – eine Verfassung auf Abruf? In Aus Politik und Zeitgeschichte. Bonn: Bundeszentrale für politische Bildung. Retrieved December 23, 2025, https://www.bpb.de/shop/zeitschriften/apuz/32023/das-grundgesetz-eine-verfassung-auf-abruf/

Eurydice. (2019) Eurydice publications. Avrupa Komisyonu, Eğitim, Görsel-İşitsel ve Kültür Yürütme Ajansı (EACEA). https://eurydice.eacea.ec.europa.eu/publications/2019-eurydice-publications

Egan, K. (2005). An Imaginative approach to teaching. Jossey-Bass.

Emen, M. (2012). İç ve dış tenkidiyle lisede kullanılan bir tarih ders kitabı (Konu alanı ders kitaplarının incelenmesi). Yüksek Lisans Tezi, Dicle Üniversitesi.

Freire, P. (2017). Pedagogy of the oppressed. Penguin Classics.

German History Docs. (2025). German history in documents and images. Retrieved December 23, 2025, https://germanhistorydocs.org

Gündüz, M. (2023). Türkiye’de ders kitapları tarihi. Millî Eğitim Bakanlığı Yayınları.

Hocaoğlu, A., Kara, D., Alemdar, E., & Keleş, S. (2022). T.C. İnkılap Tarihi ve Atatürkçülük: 12. sınıf ders kitabı. Millî Eğitim Bakanlığı Yayınları.

Jellinek, G. (2017). İnsan ve yurttaş hakları bildirgesi üzerine: Modern anayasa tarihine bir katkı (M. Dülger, Çev.). Pinhan Yayıncılık.

Kabapınar, Y. & Yetiş, A. (2019). Öğretmen ve öğrencilerin kanıt temelli tarih öğretimine ilişkin görüşleri: Bir durum saptaması. Turkish History Education Journal, 8, 231–262.

Karakılıç, M. & Müjdeci, M. (2014). Yurttaşlık bilgisi kitaplarında kimlik ve vatandaşlık (1950–1960). Uluslararası Tarih ve Sosyal Araştırmalar Dergisi, 11, 173–198.

Keskinsoy, Ö. & Kaya, S. B. (2021). Hukukî düzenlemenin kanuna dönüşme sürecinde hukukî mevzuatın Türkiye açısından bir değerlendirmesi. Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, 70(3), 1147–1206.

LawTeacher (2025), Bill of rights 1689, https://www.lawteacher.net/acts/bill-of-rights-1689.php,

Lee, P., & Ashby, R. (2000). Progression in Historical Understanding among Students 7-14. In P. N. Stearns, P. Seixas, & S. Wineburg (Eds.), Knowing, teaching and learning history: National and international perspectives (pp. 199-222). New York University Press.

Living Democracy in Schools. (2020). Demokratie lernen und leben in Schulen. https://ide-berlin.org/wp-content/uploads/2020/04/Living-and-Learning-Democracy-in-Schools-1.pdf

Nathan. (2022). Histoire-Géographie-EMC, 2de: Les droits de l’homme et la République. https://www.cns-edu.com/commander/r9782095002275/histoire-geographie-emc_3e_2022

National Council of Educational Research and Training (NCERT). (2021). Democratic Politics-I. New Delhi: NCERT.

Nicholls, J. (2006). School curriculum as cultural artifact: Developing citizenship through social studies education. In D. Grossman, W. O. Lee, & K. J. Kennedy (Eds.), Citizenship curriculum in Asia and the Pacific (pp. 19–21). Comparative Education Research Centre, University of Hong Kong.

Oak National Academy, Why is Magna Carta still relevant in today’s society? (Oak National Academy 2025) <https://www.thenational.academy/teachers/programmes/citizenship-secondary-ks4-gcse/units/how-can-we-play-a-part-in-the-legal-system/lessons/why-is-magna-carta-still-relevant-in-todays-society> accessed 23 December 2025.

Pearson Education. (2022). Government and politics: Comparative perspectives. https://books.google.com/books/about/Comparative_Government_and_Politics.html?id=QC1pEAAAQBAJ

Pingel, F. (2010). UNESCO guidebook on textbook research and textbook revision (2nd ed.). UNESCO Publishing. https://unesdoc.unesco.org/ark:/48223/pf0000117188

Revision World. (2025). The Weimar constitution – Strengths and weaknesses. Revision World. Retrieved December 23, 2025, from https://revisionworld.com/gcse-revision/history-gcse-revision/germany-1890-1945/weimar-germany-1918-1929/weimar-constitution

Rüsen, J. (2004). Historical consciousness: Narrative structure, moral function, and ontogenetic development. In P. Seixas (Ed.), Theorizing historical consciousness (pp. 63–85). University of Toronto Press.

Safran, M., & Şen, S. (2025). 2014–2024 yılları arasında Türkiye’deki ortaöğretim 9. sınıf tarih ders kitaplarında hukuk konularının pedagojik yansımaları. Uluslararası Sosyal Bilgilerde Yeni Yaklaşımlar Dergisi, 9(1), 97–113. https://doi.org/10.38015/sbyy.1687651

Sander, O. (1996). Siyasi tarih (1918–1994). İmge Kitabevi.

Santos, L. L. dos, Vieira, M. A. B., Marques, M. M. M., Sousa, H. H. de L., & Duque, A. N. F. (2020). The right to education in constitution (1988): In the light of articles, Research, Society and Development, 9(10), https://doi.org/10.33448/rsd-v9i10.8671

Seixas, P. (2004). Theorizing historical consciousness. University of Toronto Press.

Seneca Learning. (2025). Alman tarihi ve 1949 Anayasası (Grundgesetz). Seneca Learning. Retrieved December 23, 2025, https://senecalearning.com

Stake, R.E. (1994) Case Studies. In: Denzin, N.K. & Lincoln, Y.S., Eds., Handbook of qualitative research, (p.p. 236-247). Sage Publications.

Juracademy. (2025). Weimar Constitution – Article 48 and its weaknesses. Juracademy. Retrieved December 23, 2025, from https://www.juracademy.de

Tunaya, T. Z. (1952). Türkiye'de siyasi partiler, 1859-1952. Doğan Kardeş Yayınları.

MEB (2018). T.C. İnkılap Tarihi ve Atatürkçülük dersi öğretim programı (Ortaokul ve imam hatip ortaokulu 8. sınıflar). Millî Eğitim Bakanlığı Yayınları.

MEB (2023). T.C. İnkılap Tarihi ve Atatürkçülük 12. sınıf ders kitabı (M. E. Erdoğan, Ed.). https://archive.org/details/inkilap_202310

TBMM (2020). Konularına göre karşılaştırmalı dünya anayasaları. TBMM Yayınları.

UK Parliament, Bill of Rights 1689, UK Parliament Living Heritage. https://www.parliament.uk/about/living-heritage/evolutionofparliament/parliamentaryauthority/revolution/collections1/collections-glorious-revolution/billofrights/

Valenti, C. (2008). Teaching the bill of rights in middle school. TeachingHistory.org. https://teachinghistory.org/teaching-materials/ask-a-master-teacher/24271

Yin, R. K. (2003). Case study research: Design and methods. Sage Publications

Yokuş, S. (2020). Özgürlükler bağlamında 1982 Anayasası’nın evrimi. Anayasa Yargısı, 37(2), 1–30.

https://reactingconsortium.org/games/concon1787?utm_source=copilot.com

https://www.bpb.de/system/files/dokument_pdf/bpb_tiu_grundgesetz_aufl1_2019_ausf%C3%BCllbar.pdf